Achtergrondinformatie

Prevalentie

De vergrijzing is een feit.

Het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) telde in 2011: 2,6 miljoen 65- plussers, ongeveer 15 % van de totale Nederlandse bevolking [1]. Dat de vergrijzing toeneemt is zichtbaar in de cijfers, in 2021 telde het CBS een percentage van 34%, wat naar verwachting de komende jaren op gaat lopen naar 50% van de totale Nederlandse bevolking [2].

Alcoholgebruik bij ouderen

Alcoholmisbruik behoort tot de grootste problemen binnen de gezondheidszorg. Ongeveer 4 procent van de algemene Nederlandse bevolking heeft een alcoholverslaving; 6,6% van de mannen versus 2,3% van de vrouwen [4]. Het verschil tussen mannen en vrouwen lijkt de laatste jaren af te nemen: mannen zijn de laatste 10 jaar iets minder gaan drinken en vrouwen juist meer [5]. De maatschappelijke kosten zijn hoog. Bijna 2,6 miljard euro per jaar: bijna 300 miljoen euro voor behandeling en zorg, ruim 800 miljoen voor misdrijven samenhangend met alcohol en ruim 1,5 miljard voor verminderde arbeidsproductiviteit. In 2013 zijn de kosten en baten nauwelijks veranderd, maar als de kosten van vermindering van kwaliteit van leven meegenomen worden, stijgen de kosten tot ruim 6 miljard [7].

Het Landelijk Alcohol en Drugs Informatie Systeem houdt zich onder andere bezig met cijfers omtrent verslavingen en merkt dat het aantal 55- plussers dat hulp inschakelt wegens alcoholproblemen toeneemt. Opvallend is dat ouderen in verpleeg- en verzorgingshuizen meer alcohol gebruiken dan zelfstandig wonende ouderen. Uit gegevens van het CBS blijkt dat 10 % van de 55- tot 65-jarige drinkers tot de zware drinkers behoort. Mogelijke redenen voor deze toename is dat ouderen meer vrije tijd en financiële middelen hebben. Factoren zoals stress, een gedwongen verhuizing, eenzaamheid, fysieke problemen, slaap- en pijnklachten of het overlijden van de partner kunnen ook van invloed zijn [12,13].

Oorzaken

Een mogelijke oorzaak voor problematisch alcoholgebruik is een in aanleg verhoogde kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van een verslaving. De aanwezige kwetsbaarheid kan zich ontwikkelen tot een stoornis door meerdere factoren, zoals de beschikbaarheid van alcohol, op jonge leeftijd gestart met alcohol drinken, de omgang met alcohol in de familie en door vrienden en ingrijpende negatieve levensgebeurtenissen. 2/3 van de patiënten ontwikkeld een stoornis in het gebruik van alcohol voor het 25e jaar [3].

Ouderen zijn extra kwetsbaar

Normale verouderingsverschijnselen, zoals afname van het lichaamsvocht en toename van het vetgehalte en een verminderde werking van de nieren en de lever, kunnen ertoe leiden dat ouderen gezondheidsproblemen ervaren door alcoholgebruik. Overmatig alcoholgebruik kan bij ouderen leiden tot lichamelijke klachten, zoals vermoeidheid, incontinentie, maag- darmproblemen, seksuele problemen en het valrisico neemt toe. Daarnaast kunnen psychische problemen van invloed zijn op problematisch alcoholgebruik, maar ook ontstaan of versterkt worden door het tot zich nemen van alcohol .Een kwart van de ouderen heeft een psychische stoornis, waarbij angststoornissen (10%) voorop staat, gevolgd door dementie (7%) en depressie (2%) [6].

Preventie is daarom bij ouderen extra van belang. Hierbij wordt er aandacht besteed aan het beperken van de kwetsbaarheid en het vergroten van de veerkracht van de cliënt, in combinatie met het versterken van de steunstructuur. Uitleg over de aandoening (psycho-educatie) is hierbij van belang en het uitvoeren van Eerste stap interventies zijn hierbij van belang.

Weetje!

Wernicke-encefalopathie en het syndroom van Korsakov ontstaan door te korten aan thiamine/vitamine B1, wat het gevolg is van een eentonig dieet bij problematisch en vooral langdurig alcoholgebruik.

Symptomen van Wernicke-encefalopathie

Bij het staken van het alcoholgebruik in combinatie met een groot te kort aan thiamine kan dit leiden tot bloedinkjes in de hersenen. Er treedt verwardheid en loop- en oogbewegingsstoornissen op. De schade in de hersenen herstelt zich vaak niet meer, niet behandelen of te laat behandelen leidt veelal tot de dood.

Symptomen van Korsakov zijn veelal ernstige geheugen- en uitvoeringsstoornissen.

Schadelijke gevolgen

Vaak hebben mensen al langere tijd alcoholproblemen voordat zij bij de verslavingszorg terechtkomen. Hoe langer de alcoholproblemen niet worden aangepakt, hoe groter de kans op een chronisch beloop. Vroege herkenning van alcoholproblemen is daarom van groot belang.

Veel en uiteenlopende signalen kunnen aanleiding zijn om iemand te vragen naar zijn of haar alcoholgebruik. Deze signalen zijn:

  • psychische of sociale problemen, vaak gecombineerd met slaapproblemen;

  • de aanwezigheid van een alcoholgeur of sterke geuren ter maskering;

  • frequent gebruik van en verzoek om slaap- en kalmerende middelen;

  • klachten over moeheid, malaise, tremoren, hartkloppingen of overmatig transpireren en maag-darmklachten zoals refluxklachten en diarree;

  • frequente spreekuurbezoeken en een wisselend, onduidelijk klachtenpatroon of onverklaarbare lichamelijke klachten of frequente bezoeken aan de eerste hulp van een ziekenhuis;

  • collaps, black-outs, regelmatige ongevallen of fracturen;

  • seksuele problemen;

  • aanwijzingen voor huiselijk geweld;

  • spider naevi of een erythemateus en oedemateus (rood en gezwollen) gezicht;

  • afwijkende bloedwaarden.

  • ondergewicht en vitamine te korten door niet eten of een eentonig dieet of overgewicht door de hoge calorische intake van alcohol

  • letsels door ongevallen, zowel thuis als in het verkeer

  • een verhoogd risico op borstkanker en kwaadaardige cellen in de mond-keelholte

  • leverbeschadigingen en slijmvliesbeschadiging in maag en darmstelsel

  • hart- en vaatziekten, zoals: hypertensie

  • neurologische problemen door thiamine/vitamine B1 te kort, zoals: polyneuropathie, Wernicke-encefalopathie en het syndroom van Korsakov.

Het metabolisme bij ouderen werkt langzamer, waardoor de alcohol schadelijker is op hogere leeftijd.

Opvallend is dat per probleemdrinker drie tot vijf personen die schadelijke effecten van het drinkgedrag ondervinden. Veel zorgverleners beschouwen de somatische complicaties als een ziekte, maar de alcoholverslaving zelf niet.

Psychosociale en maatschappelijke gevolgen

Wanneer een patiënt bij verslavingszorg terechtkomt voor een alcoholprobleem bestaan deze vaak al langer dan 10 jaar. De verslaving is dan vaak niet meer het enige probleem, het hangt veelal samen met psychosociale en maatschappelijke problemen zoals: geweld in het gezin, kindermishandeling, problemen op het werk en school, overlast, scheiding, verkeersongevallen en misdrijven of overtredingen. Naar schatting hangt 20 tot 25% samen met bedrijfsongevallen in combinatie met alcoholgebruik. In 2011 werden de kosten voor misdrijven onder invloed en gezondheid en- verslavingszorg op 3,7 miljard euro geschat.

Bronnen

1. Centraal Bureau voor de Statistiek. Demografie van de vergrijzing. [internet]. 06-07-2011. [ingezien op 01-12-2021]. Beschikbaar via https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2011/27/demografie-van-de-vergrijzing

2. Centraal Bureau voor Statistiek. Ouderen. [internet]. N.d. [Ingezien op 01-01-2022]. Beschikbaar via: https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2011/27/demografie-van-de-vergrijzing

3. Weingart S. Alcohol en ouderen in de verslavingszorg in Nederland (1998-2007). Utrecht: Trimbos-instituut; 2009.

4. NIGZ. Factsheet Alcohol en ouderen. [Internet]. April 2005. [Ingezien op 01-01-2022]. Beschikbaar via http://docplayer.nl/4507243-Alcohol-en-ouderen-factsheet-inleiding-alcoholgebruik-door-ouderen-april-2005.html

5. Johnson I. Alcohol problems in old age: A review of recent epidemiological research. Int J Geriatr Psychiatry. [internet]. 15-07-2000. [ingezien op 01-12-2021]. Beschikbaar via: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10918336/

6. Kirchner JE, Zubrisky C, Cody M, Coakley E, Chen H, Ware JH, et al. Alcohol consumption among older adults in primary care. J Gen Intern Med. [internet]. 22-02-2007. [ingezien op 01-07-2022]. Beschikbaar via: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17351846/

7. Wisselink DJ, Kuijpers WGT, Mol A. Kerncijfers verslavingszorg 2011. Houten: LADIS, 2012.

12. Gezondheidsraad. Richtlijnen goede voeding. [Internet]. Den Haag; augustus 2016. [Ingezien op 01-08-2022]. Beschikbaar via https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2015/11/04/richtlijnen-goede-voeding-2015

13. Federatie Medisch specialisten. Stoornissen in het gebruik van alcohol. [Internet]. Utrecht; 2009. [Ingezien op 28 maart 2021]. Beschikbaar via https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/stoornissen_in_het_gebruik_van_alcohol/alcohol_-_inleiding/alcohol_-_frequentie_stoornissen.html